Lược sử Giáo xứ Thịnh Văn

Thứ tư - 14/05/2025 09:46

GIÁO XỨ THỊNH VĂN
Bổn mạng: Thánh Giuse Bạn Trăm Năm Đức Maria, ngày 19/3.

I. VỊ TRÍ

Địa bàn giáo xứ Thịnh Văn bao gồm thị trấn Vân Canh, xã Canh Vinh, xã Canh Hiển và thôn 4 xã Canh Hiệp, huyện Vân Canh. Trung tâm sinh hoạt của giáo xứ là nhà thờ Thịnh Văn, thôn Thịnh Văn 1, thị trấn Vân Canh, huyện Vân Canh.

II. ĐỊA LÝ

Huyện Vân Canh là một vùng núi thuộc dãy Nam San, trải khắp huyện Vân Canh. Trước khi xuống đồng bằng, dãy Nam San đi theo hai ngả đường. Phía Bắc, có hai nhánh núi song song, cùng tiến qua xã Nhơn Tân, thị xã An Nhơn: một nhánh từ xã Canh Liên, có ngọn Thư Dương cao 582m, đi qua ngả bờ Tây hồ Núi Một; một nhánh khác, từ xã Canh Hiệp và Canh Vinh vào xã Nhơn Tân, qua ngả bờ Đông của hồ, có hòn An Tượng cao 605 m. Gọi là An Tượng, vì dáng núi giống như con voi nằm, thân voi ở xã Nhơn Tân, đầu voi hướng về phía Đông và gác qua xã Nhơn Thọ, chiếc vòi ngoằn ngoèo vói tới thôn Huỳnh Kim, phường Nhơn Hòa. Núi này, cũng gọi là nguồn An Tượng, vì nơi đây phát nguyên nhiều sông suối chảy vào sông Kôn. Phía Nam dãy Nam San kéo dài và thấp dần về hướng Đông qua các xã Canh Thuận, Canh Hòa, Canh Hiệp (huyện Vân Canh), rồi xã Phước Mỹ, phường Bùi Thị Xuân, phường Ghềnh Ráng (thành phố Qui Nhơn), ngăn cách với tỉnh Phú Yên, chỉ thông nhau qua đèo Cù Mông, hoặc đoạn Quốc lộ 1D chạy dọc theo bờ biển phường Ghềnh Ráng.

Vân Canh cũng là nơi tập hợp các nguồn của sông Hà Thanh chảy từ Nam ra Bắc với tổng chiều dài chảy trên địa bàn huyện Vân Canh là 48km. Sông có nhiều nguồn. Hai nguồn phát xuất tại vùng núi ở phía Nam hòn Phước Sơn tức Hòn Ông, tục gọi là suối Rào và suối Cây Sung. Một nguồn nữa từ vùng Mục Thịnh chảy ra, tục gọi là suối Sơn Thành. Ba nguồn này hợp nhau lại tại Vân Canh, thành sông Hà Thanh. Từ Vân Canh, sông chảy xiên xiên ra hướng Đông Bắc, chừng 26, 27 cây số, thì đến Vân Hội tục gọi là Cây Da, thuộc huyện Tuy Phước. Trong khoảng này, sông tiếp nhận nhiều khe suối ở hai bên bờ phía Đông và phía Tây, nên cữ nước lên cao và lòng sông mở rộng.

Sông Hà Thanh, cùng với các ngọn núi và các con suối nhỏ chảy quanh co, vừa tạo cho Vân Canh cảnh quan đẹp, có nét hùng vĩ và thơ mộng riêng; đồng thời, cũng chia khu vực này thành ba thung lũng nhỏ. Tại thị trấn Vân Canh có Suối Một nằm giữa khu rừng nguyên sinh, tạo nên vẻ đẹp tự nhiên với sự kết hợp của đá, nước và cây rừng. Tại xã Canh Vinh có hồ chứa nước Ông Lành là một công trình quan trọng trong đời sống của người dân.

Dọc theo bờ phía Bắc của sông Hà Thanh từ Bắc xuống Nam là quốc lộ 19C chạy xuyên suốt địa bàn của giáo xứ Thịnh Văn, từ xã Canh Vinh, xã Canh Hiển, xã Canh Hiệp đến thị trấn Vân Canh. Song song với quốc lộ này, bên phía Bắc, là đường sắt Thống Nhất. Trên lộ trình đường sắt này có ga Vân Canh ngay tại thị trấn Vân Canh. Sông Hà Thanh, quốc lộ 19C và đường sắt Thống Nhất tạo thành một chùm hệ thống giao thông rất thuận lợi cho việc vận chuyển hàng hóa và đi lại của người dân, khiến cho miền núi Vân Canh không còn xa cách nữa, nhưng trái lại rất gần gũi với người dân đồng bằng.

Mật độ dân cư trong huyện khá thấp, chỉ có hơn 36 người/km². Dân chúng sống tập trung dọc theo tuyến đường quốc lộ 19C và tại thị trấn Vân Canh.^[1]Phần lớn dân chúng sống bằng nghề nông, trồng rừng, chăn nuôi, lao động phổ thông. Một số ít sống bằng buôn bán nhỏ và dịch vụ. Đời sống nhân dân còn khó khăn, tỷ lệ hộ nghèo cao. Đất đai bị bạc màu và thiếu nước tưới nên chủ yếu sản xuất lúa nước 1 vụ và màu.

Trong những năm gần đây, cây mía phát triển khá, là vùng nguyên liệu mía của Nhà máy đường Bình Định, nên đời sống nhân dân được cải thiện một bước. Đặc biệt, đời sống kinh tế của người dân trong địa bàn giáo xứ Thịnh Văn sẽ được nâng cao nhờ cụm công nghiệp thị trấn Vân Canh, cụm công nghiệp Canh Vinh và khu công nghiệp Becamex VSIP Bình Định tại xã Canh Vinh.

III. LỊCH SỬ

1. Nguồn gốc

Trong vùng núi rừng có suối có sông đó, năm 1885, một số giáo dân từ Cây Da, Làng Sông đã đến ẩn trú tại Đất Vỡ, vùng đất thuộc thôn Bình Long, xã Canh Vinh ngày nay, để lánh nạn Văn Thân. Số giáo dân nầy ở lại đây khai khẩn đất hoang, lập nghiệp. Năm 1890, cha Tađêô Tín được bổ nhiệm làm cha phó Làng Sông ở tại Sông Cát (1890-1900). Cha tiếp cận số giáo dân tại Đất Vỡ và thành lập họ đạo nầy.^[2]

2. Giai đoạn thuộc địa sở Cây Da / giáo xứ Ngọc Thạnh

Năm 1927, địa sở Cây Da được thành lập, tách ra từ địa sở Tân Dinh. Lúc bấy giờ, địa sở Cây Da gồm có 8 họ đạo, trong đó có 2 họ đạo thuộc giáo xứ Thịnh Văn ngày nay, đó là họ đạo Tân Vinh với 98 giáo dân và họ đạo Đất Vỡ với 55 giáo dân. Lúc đầu số giáo dân Đất Vỡ ở tận trong chân núi, sau dời ra giữa vùng đất bằng, lập nhà thờ. Tên gọi họ đạo Tân Lập ra đời từ khi dời ra vị trí mới.

Trong thời cha Bênêđictô Nguyễn Đình Hiến (1930 - 1941), địa sở Cây Da được đổi tên thành Ngọc Thạnh, theo tên gọi của thôn có nhà thờ tọa lạc. Hai họ đạo Tân Lập và Tân Vinh thuộc địa sở Ngọc Thạnh. Năm 1940, họ đạo Tân Lập có 45 giáo dân.^[3Trong thời chiến tranh Pháp-Việt (1946-1954), nhà thờ Tân Lập bị bom đánh sập, chỉ còn nền đất nhỏ ở giữa vùng đất sản xuất nông nghiệp. Sau đó, qua thời gian, mảnh đất có nền nhà thờ bị giáo dân xâm chiếm rồi bán lại cho người khác.

Thời cha Phêrô Nguyễn Đình Tịch làm cha sở Qui Nhơn (1955-1964), cha tổ chức nhiều hoạt động Công giáo tiến hành và thành lập họ đạo Vân Canh vào năm 1957, một trong những kết quả của Công giáo tiến hành. Ngày 14 tháng 9 năm 1958, cha chính Phêrô Nguyễn Đình Tịch đã hướng dẫn một phái đoàn đại biểu Công giáo tiến hành lên Vân Canh để khai giảng lớp giáo lý cho 150 chiến sĩ người dân tộc, để họ dạy lại cho đồng bào của mình. Phong trào tòng giáo tại Vân Canh mỗi ngày một lên cao.^[4] Năm 1960, cha xây nhà thờ cho họ đạo Vân Canh.

Sau năm 1975, đời sống đạo tại Vân Canh gặp rất nhiều khó khăn do hoàn cảnh chính trị xã hội. Giáo dân gặp rất nhiều khó khăn trong việc đi dự lễ Chúa nhật tại nhà thờ Ngọc Thạnh, vì đường sá xa xôi (khoảng 30km), trong khi họ quá nghèo không có phương tiện. Nhiều lần giáo dân làm đơn xin chính quyền địa phương cho cha sở Ngọc Thạnh đến dâng lễ Chúa nhật cho họ, nhưng không được chấp thuận. Về phần các anh chị em giáo dân người dân tộc thì càng gặp nhiều khó khăn hơn nữa. Các già làng cấm người dân của họ theo đạo công giáo, vì họ cho rằng ai theo đạo tức là bỏ thần làng, khiến cả bản làng có thể bị thần trừng phạt lây. Đã mấy lần già làng phạt vạ các tín hữu dân tộc cả gan đi đọc kinh dự lễ tại nhà thờ Vân Canh, bằng tiền hay bò heo để cúng thần làng. Ai không chịu nộp vạ thì sẽ bị trục xuất khỏi bản làng.

Phải qua một thời gian khá dài, tình hình mới trở nên cởi mở hơn đôi chút, cha Luca Nguyễn Huy Kỳ, cha sở Ngọc Thạnh, thỉnh thoảng đến Vân Canh dâng lễ. Năm 1992, cha cũng đến dâng lễ tại Tân Lập một lần tại nhà giáo dân. Nhân dịp chuẩn bị Đại Năm Thánh 2000, cha Kỳ đã tiến hành trùng tu nhà thờ Vân Canh.

Sau hơn 50 năm, giáo họ Vân Canh chưa có nhà xứ sinh hoạt. Cha Antôn Trần Liên Sơn, cha sở Ngọc Thạnh (2004-2014) được giấy phép xây dựng nhà sinh hoạt trên diện tích 66m² (6m x 11m), vị trí phía sau nhà thờ.

Ngày 19 tháng 03 năm 2010, Đức cha Phêrô Nguyễn Soạn, Giám mục giáo phận, chủ sự nghi thức đặt viên đá đầu tiên với sự tham dự của Đức cha Matthêô Nguyễn Văn Khôi, Giám mục phó, cùng khá đông quý cha, quý tu sĩ, quý thầy và bà con giáo dân xa gần. Ngày 22 tháng 05 năm 2010, Đức cha Matthêô chủ sự nghi thức làm phép khánh thành.

Sau khi nhà xứ được hoàn thành, cha Matthêô Nguyễn Ngọc Vũ, phó xứ Ngọc Thạnh (2010-2014), đặc trách mục vụ tại giáo họ Vân Canh. Mỗi chiều thứ bảy và ngày Chúa nhật, cũng như khi có nhu cầu mục vụ trong tuần, cha có mặt tại Vân Canh, nhưng không ở lại thường xuyên. Cha xây hang đá Đức Mẹ Lộ Đức trước sân nhà thờ.

Ngày 30 tháng 06 năm 2014, Đức cha Matthêô, Giám mục giáo phận, đã về nhà thờ Vân Canh dâng Thánh lễ tạ ơn và giới thiệu cha Luy Nguyễn Xuân Vũ, phó xứ Ngọc Thạnh, đặc trách Vân Canh thay cho cha Matthêô Nguyễn Ngọc Vũ. Cha Xuân Vũ ở luôn tại Vân Canh, đảm trách mục vụ cả giáo họ Tân Lập và Tân Vinh. Cha nối dài nhà xứ, dựng mái hiên giữa nhà thờ và nhà xứ, lát đá xung quanh nhà thờ, xây sân nền xi măng trước tiền đường nhà thờ.

Tại Tân Lập, cha Sơn đã mua một mảnh đất với diện tích 224m2 (8m x 28m) để chuẩn bị xây nhà nguyện nhưng chưa làm sổ đổ.

3. Thành lập giáo họ biệt lập Vân Canh

Ngày 20 tháng 10 năm 2017, Đức cha Matthêô Nguyễn Văn Khôi ký Văn thư thành lập giáo họ biệt lập Vân Canh, gồm các giáo họ: Vân Canh, Tân Vinh, Tân Lập, tách ra từ giáo xứ Ngọc Thạnh; và văn thư bổ nhiệm cha Gioakim Nguyễn Đức Vinh làm cha quản nhiệm.

Ngày 03 tháng 11 năm 2017, cha Giuse Trương Đình Hiền, Tổng Đại diện Giáo phận, chủ sự Thánh lễ công bố Văn thư thành lập giáo họ biệt lập Vân Canh và Văn thư bổ nhiệm cha Gioakim Nguyễn Đức Vinh làm cha quản nhiệm giáo họ.

Giáo họ biệt lập Vân Canh có địa bàn rộng, núi rừng chiếm phần lớn diện tích, giáo dân thưa thớt, nghèo nàn, lại thêm một số giáo dân dân tộc, nên cha quản nhiệm phải vất vả rất nhiều trong công việc mục vụ. Ngoài các thánh lễ Chúa nhật và ngày thường tại nhà thờ Vân Canh, mỗi Chúa nhật đầu tháng còn có thêm thánh lễ cho giáo họ Tân Lập được cử hành tại nhà giáo dân. Tại Tân Lập, từ năm 2006 hằng năm có thánh lễ bổn mạng, mừng Đức Mẹ chịu truyền tin, được tổ chức tại nhà giáo dân.^[5]Hiện nay, hàng tuần vào chiều thứ Bảy và Chúa nhật có 2 nữ tu dòng Mến Thánh Giá Qui Nhơn đến phục vụ tại giáo họ chính Vân Canh.

Về cơ sở vật chất, ngày 10 tháng 3 năm 2018, cha Vinh đã tu bổ nhà xứ và xây thêm 2 phòng ở, nhà kho và công trình phụ. Ngày 14 tháng 12 năm 2018, cha xây dựng đài kính Lòng Chúa Thương Xót. Tháng 8 năm 2019, cha tiến hành đại trùng tu nhà thờ cả bên trong lẫn bên ngoài, khiến cho nhà thờ thêm kiên cố, thoáng mát và đẹp dẽ hơn. Cha cũng tiến hành làm sổ đỏ cho mảnh đất ở Tân Lập do cha Sơn mua với người đứng tên là ông Phạm Trung Thành.

Ngày 15 tháng 10 năm 2021 Đức cha Matthêô ký văn thư bổ nhiệm cha F.X. Nguyễn Đình Quốc làm quản nhiệm giáo họ biệt lập Vân Canh. Cha tiến hành tu sửa, bổ sung một số hạng mục và phát triển sinh hoạt của giáo họ. Tại giáo họ Tân Lập, sau thời gian đi vận động tài chánh khắp nơi, ngày 12 tháng 9 năm 2022 cha Quốc khai móng để xây dựng nhà nguyện. Ngày 19 tháng 3 năm 2023 công trình xây dựng hoàn tất. Ngày 25 tháng 3 năm 2023, lễ Truyền tin, Bổn mạng của giáo họ, ngôi nhà được cha Quốc làm phép để đưa vào sử dụng như một nhà nguyện. Trước đó, ngày 6 tháng 3 năm 2023, cha Quốc đã nộp đơn của Tòa giám mục để xin chính quyền chấp thuận cho ngôi nhà ấy làm điểm sinh hoạt tôn giáo tập trung, nhưng cho đến lúc ấy chính quyền vẫn chưa chấp nhận.

Trong thời gian chờ đợi chính quyền giải quyết, cha Quốc đã trang bị nội thất nhà nguyện bằng một số ảnh tượng, ghế chủ tọa, bục giảng và băng ghế giáo dân cũ của nhà thờ Đồng Tiến cùng với bàn thờ bằng đá xin từ Ngọc Thạnh. Ngày 24 tháng 4 năm 2023 chính quyền đã ký giấy chấp thuận ngôi nhà ấy là điểm sinh hoạt tôn giáo tập trung của giáo họ Tân Lập. Ngày 7 tháng 5 năm 2023, Chúa nhật 5 Phục sinh, chính thức đi vào hoạt động.

Ngày 10 tháng 6 năm 2024 Đức cha Matthêô ký văn thư bổ nhiệm cha Phêrô Phạm Tiến Phi làm quản nhiệm giáo họ biệt lập Vân Canh. Lễ nhậm chức ngày 11 tháng 6. Cha hoàn thiện hệ thống điện, đổ bê tông các mặt bằng còn lại chung quanh nhà thờ, đang tiến hành dựng tháp chuông bằng sắt. Cha cũng đã lắp đặt hệ thống nước sạch để phục vụ miễn phí cho người dân cả giáo lẫn lương.

4. Thành lập giáo xứ Thịnh Văn

Nhận thấy giáo họ biệt lập Vân Canh có địa bàn khá rộng và số tín hữu khá đông, Tòa Giám mục đã nhiều lần nộp dơn lên chính quyền tỉnh để xin thành lập giáo xứ, nhưng lần nào cũng bị từ chối vì một số lý do nhạy cảm. Cuối cùng chính quyền và Tòa Giám mục đã thỏa thuận với nhau về tên gọi và địa bàn giáo xứ, nên ngày 13 tháng 5 năm 2025 Đức cha Matthêô đã ký văn thư thành lập giáo xứ mới với tên gọi giáo xứ Thịnh Văn, theo tên gọi của thôn Thịnh Văn 1, nơi có nhà thờ giáo xứ. Địa bàn của giáo xứ không phải toàn bộ huyện Vân Canh, nhưng chỉ bao gồm thị trấn Vân Canh, xã Canh Hiển, xã Canh Vinh và thôn 4 xã Canh Hiệp. Đồng thời Đức cha cũng ký văn thư bổ nhiệm cha Phêrô Phạm Tiến Phi làm tân chánh xứ tiên khởi của giáo xứ mới.

Ngày 15 tháng 5 năm 2025, Đức cha Matthêô về nhà thờ Thịnh Văn chủ sự thánh lễ và công bố hai văn thư trên với sự hiện diện của các cha đồng tế, các tu sĩ và anh chị em giáo dân. Trước đây giáo họ biệt lập Vân Canh thuộc giáo hạt Qui Nhơn, nay giáo xứ Thịnh Văn thuộc giáo hạt Kim Châu. Đây là giáo xứ thứ 10 của giáo hạt Kim Châu và giáo xứ thứ 70 của Giáo phận Qui Nhơn.

Hiện nay giáo xứ Thịnh Văn gồm có 224 gia đình, 765 giáo dân, được phận bố trong 3 giáo họ:

1. Giáo họ Thịnh Văn

- Địa bàn: thị trấn Vân Canh và thôn 4 xã Canh Hiệp.
- Nhà thờ: xây năm 1960, tu sửa năm 2000, đại trùng tu: 2019, tại khu phố Thịnh Văn I, thị trấn Vân Canh, huyện Vân Canh.
- Số gia đình và giáo dân: 76 gia đình, 267 giáo dân.
- Bổn mạng: Thánh Giuse Bạn Trăm Năm Đức Maria.

2. Giáo họ Tân Vinh

- Địa bàn: xã Canh Hiển và các thôn Tân Vinh, Kinh Tế, Tăng Lợi, Hiệp Vinh 1, Hiệp Vinh 2 của xã Canh Vinh.
- Số gia đình và giáo dân: 74 gia đình, 252 giáo dân.

3. Giáo họ Tân Lập

- Địa bàn: các thôn Bình Long, Tăng Hòa, An Long 1, An Long 2, xã Canh Vinh.
- Số gia đình và giáo dân: 74 gia đình, 246 giáo dân.
- Bổn mạng: Lễ Truyền Tin.

^[1] Thị trấn Vân Canh (thị trấn huyện lỵ huyện Vân Canh) được thành lập ngày 19 tháng 4 năm 2002 trên cơ sở 1.396,61 ha diện tích tự nhiên và 2.861 nhân khẩu của xã Canh Thuận, cộng với 599,26 ha diện tích tự nhiên và 2.334 nhân khâu của xã Canh Hiệp.

^[2] Xem Mémorial Mission de Quinhon, No. 143, 10 Septembre 1918, tr. 125-127.

^[3]Xem Mémorial Mission de Quinhon, Septembre – Octobre,1940, tr. 7.

^[4]Xem Bản thông tin Địa phận Qui Nhơn, số 7, tháng 9 và 10 năm 1958, tr. 17.

^[5]Xem Bản thông tin Giáo phận Qui Nhơn, số 180, tháng 4 năm 2013, tr. 318.

Tác giả: Gm. Matthêô Nguyễn Văn Khôi – Lm. Gioan Võ Đình Đệ

Tags: lịch sử