Lược sử Giáo xứ Thác Đá Hạ

LƯỢC SỬ GIÁO XỨ THÁC ĐÁ HẠ

I. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ
            Phần đất giáo xứ Thác Đá Hạ gồm các thôn, xã, thị trấn thuộc huyện Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định: thôn Định Bình của xã Hoài Đức; thôn Giao Hội 1, Giao Hội 2, An Dưỡng 1, An Dưỡng 2 của xã Hoài Tân và các xã Hoài Mỹ, Hoài Xuân, Hoài Hải, Hoài Hương, Hoài Thanh, Hoài Thanh Tây, Hoài Hảo, Hoài Phú, Hoài Châu, Hoài Châu Bắc, Hoài Sơn, Tam Quan Nam, Tam Quan Bắc, thị trấn Tam Quan. Từ phía Nam đầu cầu Bồng Sơn (cầu cũ) đi về phía hạ lưu sông Lại Giang khoảng hai cây số sẽ đến trung tâm sinh hoạt của giáo xứ là nhà thờ Thác Đá Hạ, thôn Định Bình, xã Hoài Đức.

 

II. ĐÔI DÒNG LỊCH  SỬ
1. Nguồn gốc
Sau 129 năm kể từ ngày các thừa sai Dòng Tên đến lập trụ sở truyền giáo tại Nước Mặn vào năm 1618 (nay thuộc thôn An Hòa, xã Phước Quang, huyện Tuy Phước), vùng truyền giáo tỉnh Bình Định năm 1747 được chia làm hai miền : Miền Nam Bình Định có 13 giáo điểm do Hội Thừa sai Paris phụ trách, Miền Bắc Bình Định có 14 giáo điểm do các thừa sai Dòng Phanxicô phụ trách.[1] Đến năm 1850, phía Bắc Bình Định có 29 giáo điểm, được chia thành 2 xứ : Bồng Sơn miền Biển có 14 giáo điểm, Gia Hựu là trụ sở. Bồng Sơn miền Núi có 15 giáo điểm : Đồng Hâu Đông, Đồng Hâu Tây, Đồng Đỗ, Ngãi Điền, Đồng Quả Đông, Đồng Quả Tây, Đồng Quả Nam, Đồng Quả Bắc, Đồng Quả Hạ, Truông Ổi, Đồng Dài, Đại Bình, Thác Đá, Bình Phú, Tây Phú, trong đó Thác Đá là trụ sở của xứ nầy.

2. Địa sở Thác Đá và những lần chia tách
Trên đường ẩn trú của Đức cha Stêphanô Cuénot Thể trong lúc các chiếu chỉ bách hại gắt gao, năm 1856 Đức cha ở lại Thác Đá trọn tuần lễ. Cùng năm này, cha Jean Claude Roy Từ được Đức cha bổ nhiệm làm cha sở Thác Đá. Theo lệnh Đức cha, năm 1861, cha Roy Từ  cùng với cha Charles Herrengt Nhơn, cha sở Gia Hựu, đưa các chủng sinh đang ẩn trú tại Gia Hựu vào Sài Gòn.[2] Năm 1862, sau khi chiếu chỉ tha đạo được ban hành, cha Roy trở về nhiệm sở.
Trước năm 1885, địa sở Thác Đá có 400 giáo dân, có Phước viện Mến Thánh Giá và Cô nhi viện, cả thảy 140 người. Lúc bấy giờ trụ sở của địa sở Thác Đá là Thác Đá Hạ hiện nay.[3]
           
Trong đêm ngày 03 hay ngày 04 tháng 08 năm 1885, cha Barrat François-Xavier Barrat Chung, cha sở Thác Đá và cha Mão (phụ tá), các nữ tu, các em cô nhi và một số giáo dân bị Văn Thân thiêu sống tại nhà thờ Thác Đá Hạ. Tại các sở họ khác, cuộc thảm sát xảy ra vào ngày 04 và 05 tháng 08, tổng cộng trên 1.800 giáo dân bị tàn sát. Số giáo dân sống sót rất ít.

Sau năm 1887, cha François Geffroy Bửu, cha sở Gia Hựu phụ trách chung cả vùng Bắc Bình Định, có cha phụ tá ở tại Thác Đá, Đồng Quả và Đồng Dài. Với sự cộng tác của cha Eugène Durand Lộc, cha Geffroy đã tổ chức qui tập hài cốt các tín hữu vùng Bắc Bình Định bị Văn Thân sát hại. Số hài cốt này được chôn cất tại bốn nhà mồ: Gia Hựu, Đồng Quả, Thác Đá và Nước Nhỉ.

Mộ tử đạo tại Gia Hựu

Từ năm 1889 đến năm 1900, các giáo điểm bị Văn Thân bách hại dần dần hồi sinh và số tín hữu mới gia tăng rất đông, do đó nhiều họ đạo được thành lập thuộc địa sở Thác Đá: Trung Yên, Trung Lương, Vạn, Mỹ Thọ, Tân Đức và Lò Gốm.
Năm 1890, Đồng Quả được tách khỏi Thác Đá, thành lập địa sở Đồng Quả. Năm 1899, Đồng Dài được tách khỏi Thác Đá, thành lập địa sở Đồng Dài. Năm 1903, số giáo hữu Thác Đá tính được 3.882 người trong 28 họ đạo. Số giáo hữu gia tăng nhanh như thế nên các họ đạo : Vạn, Mỹ Thọ, Tân Đức, Hội Đức và Lò Gốm được tách ra từ Thác Đá để thành lập địa sở Hội Đức. Năm 1906, các họ đạo mới được thành lập trong vùng Gia Chiểu được khoảng 2.000 giáo dân, trực thuộc địa sở Thác Đá. Tháng 06 năm 1914, vùng Gia Chiểu, Đồng Hâu, Gò Dê được tách khỏi địa sở Thác Đá, nhập vào địa sở Đồng Quả.
Từ năm 1917 đến 1927, các cha sở Thác Đá kiêm nhiệm địa sở Đồng Dài: cha Giacôbê Huỳnh Văn Chỉ (1917-1923), cha François Jamet (1923-1925), cha Émile  Laborier (1925-1927).

 

Năm 1937, cha Giuse Nguyễn Tý được bổ nhiệm làm cha sở Thác Đá. Năm 1941, cha dời trụ sở về Đại Bình, nhưng vẫn gọi là cha sở Thác Đá. Theo thống kê tình hình địa phận năm 1941, địa sở Thác Đá có các họ đạo: Thác Đá Thượng 148 tín hữu, Thác Đá Hạ 90, Đại Bình 180, Trung Yên 88, Trung Lương 59, Lại Khánh 20, Lại Đước 14, Bồng Sơn 23.[4]

Năm 1952, cha Giuse Tý được bổ nhiệm làm tuyên úy dòng Mến Thánh Giá. Từ năm 1952-1953, cha Phêrô Nguyễn Đình Tịch, cha sở Nước Nhỉ kiêm nhiệm Thác Đá, đặt trụ sở tại Đại Bình. Cha Giuse Tô Đình Sơn đến Đại Bình làm việc trong thời gian ngắn (1953-1954). Năm 1955, cha Giuse Nguyễn Văn Ái được bổ nhiệm làm cha sở Thác Đá, cũng ở tại Đại Bình.

3. Giai đoạn thuộc giáo xứ Đại Bình
Năm 1957, cha Giuse Ái xây dựng nhà thờ và nhà xứ Đại Bình khang trang, từ đây địa sở Đại Bình thay thế địa sở Thác Đá. Như vậy, qua thời gian, địa sở Thác Đá được chia tách nhiều lần để thành lập những địa sở mới, cuối cùng không còn địa sở mang tên Thác Đá nữa, mà chỉ còn 2 họ đạo là Thác Đá Hạ và Thác Đá Thượng thuộc giáo xứ Đại Bình, nguyên là một họ đạo của địa sở Thác Đá trước kia, nhưng nay đã phát triển và gia tăng dân số.

Năm 1961, cha Giuse Lê Văn Ấn, người con của Thác Đá Hạ, chánh xứ giáo xứ Đà Nẵng (1956-1965), đã xây tại Thác Đá Hạ một đài kỷ niệm các tín hữu Thác Đá bị Văn Thân bách hại năm 1885 ngay tại nền nhà thờ Thác Đá ngày xưa và một ngôi nhà thờ tại nền nhà thờ Thác Đá Hạ ngày nay.

Trong thời gian chiến tranh từ 1965 – 1975, phần lớn các cơ sở tôn giáo của các giáo họ trong giáo xứ bị bom đạn tàn phá, giáo dân di cư. Khi hòa bình vãn hồi, một số giáo dân trở về quê, tập trung sinh hoạt tại nhà thờ Đại Bình và nhà thờ Thác Đá Thượng.

 

Sau chiến tranh, một số nhà thờ của các giáo họ chưa được phục hồi, nơi thì bình địa, nơi thì không còn vết tích vì hoàn cảnh chiến tranh và hoang phế quá lâu, nơi thì chỉ che tạm bợ để giáo dân có nơi hôm sớm đọc kinh cầu nguyện. Nhà thờ Thác Đá Hạ cùng chịu chung số phận với các nhà thờ khác trong vùng. Nhà thờ Thác Đá Hạ do cha Giuse Lê Văn Ấn xây, mái bị sập nát, mặt tiền gãy đổ, xiêu vẹo. Cha Giuse Võ Tuấn, cha sở Đại Bình (2000-2014), cho che tạm một phần nhỏ nhà thờ bằng tấm bạc nhựa với lèo tèo vài cây tre chống đỡ. Tháng 07 năm 2011, ngôi nhà thờ bị đổ nát này được khởi công xây dựng lại.

Sau một thời gian thi công với sự chạy vạy, tổ chức và giám sát thi công của cha Giuse Võ Tuấn cùng sự cộng tác của bà con giáo dân và sự giúp đỡ của các ân nhân, nhà thờ, hang đá Đức Mẹ và một quần thể nhà xứ, nhà giáo lý đã hoàn thành. Ngày 16 tháng 10 năm 2013, nhà thờ được cung hiến theo luật phụng vụ thánh do Đức cha Matthêô Nguyễn Văn Khôi, Giám mục Giáo phận Qui Nhơn chủ sự. Nhà thờ mới được cung hiến có tước hiệu  “CÁC THÁNH TỬ ĐẠO VIỆT NAM”, lễ Bổn mạng được mừng vào ngày 24 tháng 11 hàng năm.

             

4. Thành lập giáo họ biệt lập
Để đẩy mạnh công cuộc tái truyền giáo vùng cực Bắc tỉnh Bình Định, ngày 12 tháng 07 năm 2014, Đức cha Matthêô quyết định thành lập giáo họ biệt lập Thác Đá Hạ và bổ nhiệm cha Giuse Nguyễn Bá Thành làm phó xứ Đại Bình, quản nhiệm giáo họ biệt lập này. Giáo họ biệt lập Thác Đá Hạ bao gồm các giáo họ trong địa bàn thôn Định Bình xã Hoài Đức, xã Hoài Mỹ, xã Hoài Hải, xã Hoài Thanh, xã Tam Quan Nam và xã Tam Quan Bắc.

 

5. Tái lập giáo xứ
Ngày 11 tháng 08 năm 2017, Đức cha Matthêô Nguyễn Văn Khôi, Giám mục Giáo phận Qui Nhơn, ban hành quyết định tái lập giáo xứ Thác Đá với tên gọi giáo xứ Thác Đá Hạ và bổ nhiệm cha Giuse Nguyễn Bá Thành làm cha chánh xứ. Địa bàn giáo xứ mới tái lập bao gồm phần còn lại của địa sở Thác Đá trước kia, cộng thêm địa bàn địa sở Hội Đức cũng được tách ra từ địa sở Thác Đá năm 1903 và địa sở Gia Hựu, một trong những địa sở kỳ cựu và lớn vào bậc nhất của Giáo phận Qui Nhơn, nhưng nay chỉ còn một số ít gia đình sống rải rác trên một địa bàn rộng lớn phía Bắc tỉnh Bình Định.

   

Hàng tuần cha Thành đi thăm viếng các gia đình giáo dân tại những vùng sâu vùng xa, dâng lễ và ban các bí tích cho họ, đồng thời cũng thăm viếng các gia đình bỏ đạo hoặc lương dân. Nhiều người trước đây có đạo nhưng vì sợ sệt đã bỏ đạo, nay trở lại.
Cuối năm 2018 giáo xứ Thác Đá Hạ có 195 gia đình, 646 tín hữu, được phân bố trong 13 giáo họ: Thác Đá Hạ 207, Tăng Long 26, Kim Bồng 14, Mỹ Thọ 18, Hội Đức 198, Hoài Trung 24, An Dưỡng 67, Ngọc An 13, Tấn Thạnh 18, Tam Quan 11, Gia Hựu 27, Cự Tài 5, Lương Thọ 18.

6. Các cha sở và cha phó
- Các cha sở
1. Cha Jean Claude Roy (1856-1881)
2. Cha François Xavier Barrat (1881-1885)
3. Cha Jean-Marie Guéno (1894-1895)
4. Cha Jean Demeure (1898)
5. Cha Louis Célestin Vallet (1898-1903)
6. Cha Giuse Văn (1903-1909)
7. Cha Phêrô Qua (1911-1914)
8. Cha Charles Saulcoy (1914-1917)
9. Cha Giacôbê Huỳnh Văn Chỉ (1917-1923)
10. Cha François Jamet (1923-1925)
11. Cha Émile  Laborier (1925-1927)
12. Cha Gioan Baotixita Hậu (1927-1930)
13. Cha Tôma Thiềng (1930-1931)
14. Cha Paul Valour (1936-1937)
15. Cha Giuse Nguyễn Tý (1937-1952)
- Cha Phêrô Nguyễn Đình Tịch, cha sở Nước Nhỉ, kiêm nhiệm Thác Đá (1952-1953).
16. Cha Giuse Tô Đình Sơn đến làm việc trong thời gian ngắn (1953-1954)
17. Cha Giuse  Nguyễn Văn Ái (1955-1957)
18. Cha Giuse Nguyễn Bá Thành (2017 đến nay)

- Các cha phó
1. Cha Mão (bị Văn Thân sát hại tại Thác Đá năm 1885)
2. Cha Phêrô Phan Nho (?-1903)
3. Cha Phêrô Lục (1904)

7. Giám mục, linh mục, tu sĩ xuất thân từ giáo xứ Thác Đá Hạ
(Không kể các linh mục và tu sĩ xuất thân từ giáo xứ Gia Hựu và Hội Đức)
Giám mục
Đức cha Giuse Lê Văn Ấn, Giám mục tiên khởi Giáo phận Xuân Lộc  (†1974).
Linh mục
1. Cha Danh, được Đức cha Cuénot Thể truyền chức linh mục, qua đời tại Bình Thuận.
2. Cha Phanxicô Xaviê  Huỳnh Công Ẩn (†1923)
3. Cha Antôn Nguyễn Văn Cảnh (†1920
4. Cha Giuse Văn (†1931)
5. Cha Antôn Lê Bảo An (†1949)
Tu sĩ
1. Nữ tu Maria Rufina Nguyễn Thị Hậu, Thác Đá, MTG Qui Nhơn († 2010)
2. Nữ tu Anna Valerie Nguyễn Thị Thảo, Mỹ Thọ,  MTG Qui Nhơn.
3. Nữ tu Isave Trương Minh Tú, Hoài Hải, Hiệp hội Nữ Thừa sai Tình thương (Xuân Lộc).